بازار سرپوشیده تبریز با مساحتی بالغ بر یک کیلومتر مربع، وسیعترین مجموعه بههمپیوسته آجری در دنیا است که از ۵,۵۰۰ حجره، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه و ۳۵ سرا، مدرسه، حمام، مسجد و کاروانسرا تشکیل شده است و از نظر قرارگیری تمام این بخشها در کنار هم، در میان بازارهای ایران همچون نگینی میدرخشد. این بازار که از جاهای دیدنی تبریز محسوب میشود، در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال ۱۳۸۹ بهعنوان بخشی از شاهراه ابریشم و بزرگترین سازه مسقف جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بهطور کلی، ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی ﺑﺎزار تبریز شامل ﺟﻤﻊآوری، ﺗﻮزﻳﻊ و ﺧﺮدهﻓﺮوشی میشود. اجناس مختلفی در این بازار به فروش میرسد که مهمترین آنها فرش دستباف، کیف و کفش چرم، محصولات گیاهی و دارویی، ادویه، پارچه و… است که بیشتر حالوهوای بازارهای سنتی را دارد و در آن از وسایل پیشرفته امروزی مثل موبایل و کامپیوتر خبری نیست.
با توجه به اینکه مسجد جامع و مدارسی نظیر مدرسه صادقیه در این بازار وجود دارند، در مناسبتهایی همچون ایام نوروز یا عزاداری رمضان و محرم، کارکردهای اقتصادی بازار به حاشیه میروند. بازار تبریز با فرارسیدن ماه محرم سیاهپوش میشود و اغلب بازاریها از هشتم تا دوازدهم محرم مغازههای خود را میبندند. تیمچه مظفریه بهعنوان مرکز اصلی عزاداریها، پذیرای بیشترین تعداد دستههای عزاداری است. در کنار عزاداری، اهالی بازار به پخش نذریهایی مثل چای، خرما، کلوچه و… بین عزاداران حسینی میپردازند. آیین عزاداری در بازار تبریز در فهرست آیینهای ملی ثبت شده است.
بازار تبریز کجاست؟
بازار تبریز از غرب به مسجد جامع مشرف است و از شرق به عالی قاپو و از شمال به بخشهایی از رودخانه میدان چایی منتهی میشود. بخش زیادی از مساحت بازار در جنوب میدان چایی و در فاصله بین خیابانهای شهدا، دارایی، چایکنار، فردوسی، شهید مطهری و جمهوری اسلامی قرار دارد.
- آدرس بازار تبریز: استان آذربایجان شرقی، تبریز، بازار بزرگ تبریز
ساعت کار بازار تبریز
حجرههای بازار تبریز اغلب از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ فعالیت میکنند؛ هرچند در روزهای تعطیل، تیمچهها و سراها تعطیل هستند و فقط جدارههای بیرونی باز است.
تاریخ ساخت بازار تبریز
قدمت بازار تبریز دقیقا مشخص نیست؛ با این حال، جهانگردان زیادی از ابن بطوطه و مارکوپولو گرفته تا یاقوت حموی، گاسپار دروویل، ژان شاردن، جملی کاردی، حمدالله مستوفی و غیره که از سده چهارم هجری قمری تا عصر قاجار از آن دیدن کردهاند، علاوه بر تمجید بازار تبریز، اطلاعاتی درباره آن ارائه دادهاند. از آنجا که شهر تبریز در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و بهتبع آن کاروانهای زیادی از نقاط مختلف دنیا از آن عبور میکردند، بازار تبریز از رونق بسیار خوبی برخوردار بود و یکی از مهمترین مراکز دادوستد آن روزگار به حساب میآمد و چنان اهمیتی داشت که دروازههای این بازار بهعنوان دروازههای اصلی شهر محسوب میشدند.
نقاشیهایی از دوران سلجوقی وجود دارد که طبق آنها، بازاری در محل کنونی بازار تبریز قرار داشت که در عصر ایلخانی و با انتخاب تبریز بهعنوان پایتخت، این بازار شهرت زیادی پیدا کرد و این رونق تا دوره صفویه تداوم یافت؛ بهطوری که از شهرهای مختلف برای دادوستد به این بازار میآمدند. همان طور که گفتیم، بازار تبریز در طول تاریخ طولانی خود دستخوش حوادث مختلفی نظیر زلزلههای تخریبکننده (زلزله سال۱۱۹۳ هجری قمری) قرار گرفته و هر بار نوسازی و مرمت شده است. در واقع قدمت بازار کنونی تبریز به اواخر زندیه و عصر قاجار برمیگردد.
در زمان قاجار که تبریز در نزدیکی بازارهای اروپایی قرار داشت و بهعنوان شهر ولیعهدنشین محسوب میشد، رونق و اهمیت بازار حفظ شد و همچنان نقش شاهراه اصلی صادرات ایران به اروپا را ایفا میکرد؛ بهطوری که در قرن سیزدهم و مصادف با دوره عباس میرزا، ولیعهد قاجار، به مرکز تجاری معروفی تبدیل شد که تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم خود را به بازار تبریز میرساندند. حجم مبادلهها در این دوره بهاندازهای رسید که حدود ۳۰ درصد مراودات تجاری ایران در بازار تبریز انجام میشد. در دوران ولیعهدی عباس میرزا در کنار ساخت مجموعه کاخهایش موسوم به عالی قاپو در شرق بازار، سراها و تیمچههای زیادی احداث شد.
علاوه بر این، وجود مساجد و مدارس تاریخی چون مسجد جامع، مدرسه صادقیه و مدرسه حاج صفرعلی، بر پیشینه تاریخی این مجموعه صحه میگذارند.
از آینه و انواع پارچه گرفته تا شیشه، شکر، فلز، قند و… اکثر کالاهای اروپاییها واردشده به ایران را تشکیل میدادند. اجناسی همچون ابریشم، تنباکو، خشکبار، شال، مازو و موم نیز در این بازار به اروپاییها فروخته میشد.
معماری بازار تبریز
بازار تبریز بهگونهای ساخته شده که بخش بیرونی آن در هماهنگی با بافت شهری است و به بناهای معمولی شباهت دارد. علاوه بر این، اهمیت بازار تبریز فقط به وسعت آن مربوط نمیشود و از نظر تسلط معماران در استفاده از آجر و سفالهای آجری اهمیت دارد که باعث ایجاد فضاهای متنوعی شده است. یکی از ویژگیهای جالب این بازار، دریچههای موجود در مرکز طاقهای آن است که امکان خروج هوای گرم را میسر میکنند؛ ضمن اینکه در بخشهایی از بازار هیچ دریچهای تعبیه نشده است تا باعث وقوع کوران نشود. دیوارهای ضخیم این سازه نیز موجب حفظ حرارت در زمستان میشوند
تیمچهها: تیمچههای بازار به فروش یک کالای خاص اختصاص دارند و قیمت کالاهای آن گرانتر است. بهعنوان مثال برای کفاشان، پارچه فروشان، چینی فروشان، میوه فروشان، کلاهدوزان، مسگران، حلاجان و غیره فضایی جداگانه در نظر گرفته شده است. تیمچه مظفریه به عرضه فرشهای نفیس، تیمچه امیر به فروش طلا و جواهرات و تیمچه کلاهدوزان به ارائه کلاههای پشمی آذری اختصاص دارد. این تیمچهها با وجود شباهتهایی که از لحاظ تعداد اضلاع و کادربندی دارند، الگوی ساختشان متفاوت است و مثلا تیمچههایی که فرم طولی دارند، پراکندگی نورگیرها در آنها باعث شکلگیری ریتمی از نور و تاریکی میشود. تیمچهها سقفی گنبدی و آجرکاریشده دارند و درهای ورودی آنها روزها باز و با فرارسیدن شب و همین طور ایام تعطیل، بسته میشوند.
اغلب سراها و تیمچهها در سه طبقه ساخته شدهاند که طبقه پایینی برای نگهداری کالا یا انبار است، طبقه دوم بهعنوان محل کار و تجارتخانه کاربرد دارد و طبقه سوم برای استراحت استفاده میشود.
راستهها: راستههای اصلی از طریق راستههای فرعی به یکدیگر وصل شده که تیمچهها و سراها در حدفاصل بین آنها بنا شدهاند. در محل تقاطع راستهها، سهراهی و چهارراهیهایی وجود دارد که با طاقهای گنبدی آجری تزیین شده است. راستههای بازار، معابر عمومی مسقف و فاقد در ورودی هستند که مهمترین راستههای بازار تبریز شامل راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، بازار یمنی دوز، بازار ابوالحسن، بازار دله زن بزرگ و کوچک و… میشود.
با توجه به بارندگی و برودت هوای تبریز، راستههای بازار را بهصورت سرپوشیده ساختهاند. علاوه بر این، بلندی سقف آن به پنج تا ۶ متر میرسد که نسبت به بازارهای نقاط گرمسیری ایران، سقف کوتاهتری دارند تا گرما را حفظ کنند. هنگام قدمزدن در این بازار میبینید که راستهها دارای عرضی حدود چهار تا پنج متر بوده و در راستای شمالی-جنوبی هستند.
کاروانسراها: کاروانسراهای متعددی در بازار تبریز وجود دارد، از کاروانسرای بزرگ امیر تا کاروانسرای حاج ابوالحسن و کاروانسرای حاج میرزا محمد که در روزگار خود پررونق بودند. این سازهها شامل محوطهای برای تخلیه کالاها و بار چهارپایان، اتاقها، حجره و انبارها میشوند. حیاط کاروانسراها بهعنوان تنفسگاه بازار بوده است و از طریق دریچههای بالای گنبد بازار، اکسیژن و هوای تازه را وارد بازار میکردند.
سراها: سراهای مهم و معروفی مانند سرای گرجیلر، سرای میرزا مهدی، سرای خان، سرای حاج محمدقلی، سرای امیر، سرای امید و سرای کچهچیلر در بازار تبریز وجود دارد که شامل واحدهای کوچک با حیاط روباز میشوند و در گذشته کالاها در محوطه آن تخلیه میشد.
دالانها: دالانهای بازار تبریز از دالان خونی (قانلی دالان) گرفته تا دالان میرزا محمد، دالان میرزا مهدی و غیره، سراها، کاروانسراها و تیمچهها را به بازار اصلی متصل میکنند و اغلب نام آنها از روی تیمچهها و سراهای وابسته گرفته شده است.
مدارس و مساجد: بازار تبریز علاوه بر ۱۲ مدرسه علوم دینی، حدود ۳۰ مسجد تاریخی نظیر مسجد جامع، مسجد حجتالاسلام، مسجد مفید آقا و مسجد مقبره دارد که مزین به ستونهای سنگی، گنبدهای ضربی و مقرنسکاری هستند.
گرمابهها: حمام خان، حمام قاضی، حمام میرزا مهدی و حمام نوبر از جمله گرمابههای بازار تبریز هستند که بهلحاظ معماری و قدمت تاریخی اهمیت دارند.
بازار، تیمچه و سرای امیر
بازار امیر که به بورس طلا و جواهر اختصاص دارد، از زیباترین و پررفتوآمدترین بخشهای بازار تبریز محسوب میشود که نهتنها بین خریداران، بلکه بین گردشگران نیز پرطرفدار است. حدود ۱۱۲ مغازه در این بخش فعالیت دارد که اکثر آنها به جواهرفروشی و تعدادی به فروش پارچه، عطر و لوازم آرایشی مشغول هستند. میرزا محمدخان امیرنظام که در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایبالسلطنه به تبریز رفته بود، این بازار را میسازد.
تیمچه امیر که قدمتش به دوره قاجار بازمیگردد و در ابتدای بازار تبریز قرار دارد، یکی از باشکوهترین تیمچههای بازار تبریز با معماری خارقالعاده است که در حوزه فروش طلا و جواهرات فعالیت میکند. تیمچه امیر که طرحی هشت ضلعی دارد؛ علاوه بر کاربندیهای زیبا و طاقهای مقرنس، بزرگترین گنبد آجری بازار تبریز را در خود جای داده است. حجرههای تیمچه در دو طبقه قرار گرفتهاند.
سرای امیر وسیعترین سرای بازار تبریز است و صحن بزرگ مستطیل شکلی به بزرگی ۳,۳۵۰ متر مربع دارد که حجرههایی در دوطبقه دورتادور آن را احاطه کردهاند. این سرا به شکل متقارن ساخته شده است و دو محور عمود بر هم و متقارن دارد.
وجه تسمیه برخی از جاهای دیدنی بازار تبریز
شاید برایتان جالب باشد که بدانید اسامی اکثر دالانها، تیمچهها و کاروانسراهای بازار تبریز بیشتر به سازندگان آنها، رویدادهای تاریخی یا یک نوع تجارت خاص در آنجا مربوط است. در این میان میتوان به بازار صادقیه اشاره کرد که شخصی به نام میرزا صادق خان در سال ۱۰۶۸ هجری قمری آن را وقف میکند تا برای احداث مدرسه، مسجد و یخچال صادقیه صرف شود.
تیمچه و دالان خان بهواسطه سازنده آن، احمد خان مقدم بیگلربیگی مراغه، به این نام خوانده میشود و به تجارت و صادرات فرش اختصاص دارد.
حاج شیخ محمد جعفر قزوینی که بانی تیمچه مظفریه نیز محسوب میشود، دالان و سه تیمچه حاج شیخ (اوچ تیمچه لر) را بنا کرد که امروزه بورس عمده منسوجات آذربایجان است.
بدون دیدگاه