تخت سلیمان که به‌عنوان زادگاه زرتشت از آن نام برده شده، پنج دوره تاریخ و تمدن بشری را به خود دیده است.این مجموعه ۳۰۰۰ سال قدمت دارد و نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
در شهر تکاب آذربایجان غربی قرار دارد. تخت سلیمان، بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی و نیایشگاه قبل از اسلام بوده است و از آن به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه دین زرتشت یاد می‌کنند. میراث جهانی تخت سلیمان شامل بخش‌های مختلفی مثل آتشکده آذرگشنسب، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه‌های کوچک و… می‌شود.
شهر باستانی تخت سلیمان محل سکونت اقوام ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و مغول بوده است که در تمامی این دوره‌ها در اوج شکوفایی و قدرت به سر می‌برد. قدمت تخت سلیمان به سه هزار سال می‌رسد و آتش جاویدان آن برای هفت قرن، نشانه‌ای از عظمت و اقتدار حکومت ساسانی و آیین زرتشت محسوب می‌شد. در واقع این منطقه بزرگ‌ترین مرکز آموزش دینی و پرورش موبدان زرتشتی در عصر ساسانی بوده است. این مجموعه در ۲۹ آذر ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در تیرماه ۱۳۸۲ به ثبت جهانی رسید تا پس از تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان، چهارمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو باشد.
تخت سلیمان کجاست؟
تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی قرار دارد. برای رفتن به تخت سلیمان از تهران باید به‌سمت قزوین و سپس زنجان حرکت کنید و از آنجا راهی بیجار، تکاب و تخت سلیمان شوید. مسیر تهران، اسلامشهر، ساوه، کبودر آهنگ، بیجار و تکاب نیز شما را به تخت سلیمان می‌رساند.
مسیرهای دیگری همچون میاندوآب، شاهین دژ، تکاب و همین طور راه آسفالت زنجان، دندی و تخت سلیمان هم از گزینه‌های دیگر پیش روی شما هستند.
تاریخچه تخت سلیمان
آثار به‌دست‌آمده از تخت سلیمان، از سکونت ۳۰۰۰ ساله انسان‌ها در این مکان حکایت دارند. این آثار علاوه بر اینکه به دوره پارینه سنگی، عصر آهن یک، دو و سه تعلق دارند، شامل نشانه‌هایی از استقرار مردم در دوره سکاها، ماناها، مادها، هخامنشیان و اشکانیان در تخت سلیمان می‌شوند. بقایای دهکده‌ای مسکونی در شمال غربی دریاچه، یکی از این موارد است که طبق پژوهش‌ها به دوره هخامنشی مربوط می‌شود.
گفته می‌شود فرمان ساخت تخت سلیمان و آتشکده آن توسط بهرام گور، از پادشاهان ساسانی داده شد؛ گرچه سایر شاهان ساسانی در رونق و توسعه آن دست داشتند. تا اینکه این محل در سال ۶۲۴ میلادی در اثر حمله امپراتوری روم ویران شد. بعد از نابودی حکومت ساسانی و پذیرش دین اسلام در ایران، مجموعه عظیم تخت سلیمان دیگر رمق تجدیدحیات نیافت.
با روی کار آمدن ایلخانان مغول، از این محل برای پایتخت ییلاقی و تابستانه شاهان استفاده می‌شد که وجود بناهایی با قدمت ۷۰۰ سال، گواه این موضوع هستند. در دوره حکمرانی مغول به نام آقاخان در قرن هفتم هجری، بناهای مختلفی نظیر ایوان شرقی، سالن شورا، ساختمان‌های هشت و ۱۲ ضلعی به مجموعه تخت سلیمان اضافه شدند.
در نهایت ۲۵۰ سال پیش بود که تخت سلیمان برای همیشه خالی از سکنه شد و به‌تدریج داستان‌ها و افسانه‌های زیادی درباره آن شکل گرفت که طبق یکی از این باورها، این محل منتسب به سلیمان نبی (ع) بود و از همین رو کمتر مورد دستبرد قرار گرفت و بعدها از آن محافظت شد.
محوطه باستانی تخت سلیمان در سال ۱۸۱۹ میلادی توسط «سرروبرت کرپورتر» کشف شد و «سر هنری راولینسون» در بازدیدی که سال ۱۸۳۸ میلادی از آن داشت، توصیف دقیقی از این محل ارائه کرد.
عکاسی آمریکایی به نام اشمیت در ۱۹۳۷ میلادی عکس‌هایی از تخت سلیمان گرفت و تصور می‌کرد که اینجا پادگانی نظامی باشد؛ منتها در ادامه متوجه ارزش تاریخی حصار آن می‌شود. سرانجام باستان‌شناسان نامداری همچون فون دراستون، کلایس و… در فاصله سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷ با کاوش در تخت سلیمان به رازهای این میراث جهانی پی بردند.
نام های مختلف تخت سلیمان
تخت سلیمان یا گَنجَک در طول تاریخ نام‌های متعددی داشته است؛ رومی‌ها آن را گَنزه یا گَنزَک می‌نامیدند؛ در میان ارمنی‌ها به گزن، کادزا یا گنگ معروف بوده است؛ در زبانی یونانی با اسامی گنزکا، گادزا یا گادزاکا و در زبان سریانی به گنذزک یا گنژگ خوانده می‌شد و مغولان آن را با نام ستوریق می‌شناختند. «شَیز» که واژه معرب جَیس یا جَیز است، یکی دیگر از اسامی این شهر باستانی و مقدس بود. در شاهنامه به اسم «چیچست» و در اوستا به‌‌صورت «چِئی‌چَست» آورده شده است.
دریاچه تخت سلیمان
در محوطه تخت سلیمان با چشم‌انداز زیبای دریاچه‌ای طبیعی مواجه خواهید شد که آب آن از چشمه‌ای در عمق ۱۲۰ متری زمین می‌جوشد و از آنجا که املاح و آهک زیادی دارد، برای آشامیدن مناسب نیست. مضاف بر اینکه در اطراف دریاچه تابلوهای «شنا ممنوع» گذاشته شده تا گردشگران فریب ظاهر زیبای آن را نخورند و خود را به کام مرگ نکشانند.
این چشمه جوشان و آهکی هزاران سال قدمت دارد و خود دلیل مهمی برای ساخته‌شدن تخت سلیمان در این محل به شمار می‌رود.
طبق فرضیه گایا، زمین دارای روحی زنده و آگاه است و بر این اساس، ۱۶ حلقه انرژی مثل عصب‌هایی با بار مغناطیسی دورتادور زمین را احاطه کرده‌اند. محل تقاطع این حلقه‌ها منجر به تشکیل ۵۲ چاکرا یا چرخه شده است که سه راس از آن‌ها عبارت‌اند از: اهرام مصر، کعبه و تخت سلیمان.
روایات مختلفی در رابطه با نحوه جوشیدن چشمه دریاچه تخت سلیمان مطرح است که در ادامه به دو مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
کوبیدن عصای حضرت سلیمان: طبق این باور، سلیمان پیامبر عصای خود را بر زمین می‌کوبد و درست در محل برخورد عصا با زمین، چشمه‌ای می‌جوشد که در اثر گذر زمان به دریاچه تبدیل می‌شود.
کیسه‌ای خاک از طرف حضرت مریم (ع): گفته می‌شود که هرمزد، پادشاه ایرانی، پس از شنیدن خبر تولد حضرت عیسی (ع)، فرستاده‌ای را برای عرض تبریک به نزد حضرت مریم (ع) می‌فرستد. ایشان کیسه‌ای خاک به فرستاده می‌دهد؛ اما او قبل از رسیدن به مقصد، در محل تخت سلیمان بیمار می‌شود و پیش از مرگ، کیسه را در همان محل دفن می‌کند. پادشاه که از این ماجرا باخبر می‌شود، دستور می‌دهد تعدادی ساختمان در آنجا ساخته شود که در همین زمان، چشمه‌ای از زمین می‌جوشد و باعث آبادانی آن می‌شود.
افسانه‌های زیادی هم راجع به وجود گنج در اعماق دریاچه گفته شده؛ هرچند که در هیچ دوره تاریخی، حرف و سخنی از کشف این گنجینه‌ها بیان نشده است. عمق زیاد دریاچه و رسوبات معلق درون آب مانعی بر سر راه کاوشگران بوده است تا حقیقت ماجرا را کشف کنند. اولین بار، غواصان آلمانی وارد دریاچه شدند؛ گرچه رسوبات و فشار داخل آب اجازه نداد که آن‌ها چیزی درون دریاچه پیدا کنند.
گنجینه کوروش کبیر: قدیمی‌ترین روایت درباره گنجینه، به زمان کورش کبیر برمی‌گردد. بر این اساس وقتی کوروش بر کروسوس، پادشاه لیدیه، غلبه کرد، خزانه اشیای قیمتی او را به‌عنوان نذری در آب دریاچه مقدس ریخت.
گنجینه قلعه تخت سلیمان: بر اساس روایتی دیگر در سال ۳۶ پیش از میلاد و درست در برهه جنگ‌های میان رومیان و اشکانیان، تخت سلیمان توسط آنتونیو محاصره شد. نگهبانان آتشکده مقدس برای اینکه اشیای قیمتی قلعه به دست دشمن نیفتد و از شر آن‌ها در امان بمانند، این اشیا را نذر دریاچه و خدای آب کردند و در دریاچه مقدس ریختند. زرتشتیان بر این باورند که دریاچه تخت سلیمان به آناهیتا (الهه آب) تعلق دارد و ریختن نذری در آن رواج داشته است. گفته می‌شود در سال ۶۲۴ پس از میلاد و زمانی که خسروپرویز و روم شرقی در جنگ با یکدیگر بودند؛ موبدان پیش از تصرف کامل قلعه تخت سلیمان، نذورات و گنج‌های آتشکده را به دریاچه ریختند. علاوه بر این، احتمال می‌رود در زمان جنگ‌های ایرانیان و اعراب در صدر اسلام نیز گنج‌هایی به درون دریاچه ریخته شده باشد.
انگشتر حضرت سلیمان (ع): طبق برخی باورها، حضرت سلیمان با قدرت‌های ماورالطبیعه انگشتر جادویی خود این قلعه را ساخته است. در افسانه‌ها آمده است که شیطان انگشتر حضرت را به دریاچه انداخت و با ظاهری شبیه او بر تخت پادشاهی نشست. برخی چنین می‌گویند که این انگشتر برای همیشه در دریاچه مدفون شد و برخی دیگر می‌گویند یک ماهی انگشتر را خورد و حضرت سلیمان آن را در شکم ماهی پیدا کرد و به این ترتیب مجددا قدرت خود را به دست آورد.
محل نگهداری گرال: گرال، جام مقدس حضرت مسیح (ع) است که درست شب قبل از مرگش از آن نوشید. برخی افراد معتقدند که این جام در تخت سلیمان قرار دارد؛ هرچند که تاکنون اثری از آن پیدا نشده است.
زندان تخت سلیمان
باورهای زیادی در خصوص تخت سلیمان بین مردم دست به دست می‌شود که یکی از مشهورترین آن‌ها به کوه زندان مربوط می‌شود. کوهی مخروطی‌شکل و توخالی موسوم به کوه زندان دیو یا زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان که بر اساس برخی باورها، این کوه محلی برای زندانی دیوهای سلیمان نبی (ع) بوده است که در گودال عمیقی محبوس بودند. مردم محلی معتقدند حضرت سلیمان (ع) برای مجازات دیوهای نافرمان، آن‌ها را درون این سیاه چاله می‌انداخت
این کوه مخروطی که ارتفاعش از زمین‌های مجاور به ۹۷ تا ۱۰۷ متر می‌رسد، هزاران سال پیش بر اثر رسوب کانی‌های آب دریاچه شکل گرفته است و گودالی به عمق ۸۰ متر در وسط آن وجود دارد که قطر دهانه‌اش حدود ۶۵ متر است.
ظاهرا مخروط میان‌تهی این کوه، حدود دو هزار سال پیش مانند دریاچه کنونی تخت سلیمان و پر از آب بوده و در دهانه تپه قرار داشته است؛ اما با گذر زمان و در اثر افزایش حجم رسوبات، شکاف‌های آن در عمق ۱۰۰ متری مسدود و مخروط خشک می‌شود. دانشمندان بر اساس مشاهدات خود از کوه و اطراف آن نتیجه گرفتند که چشمه‌ای کوچک عامل شکل‌گیری چنین کوه مرتفعی بوده است.
زندان دیو یا زندان سلیمان اولین اثر طبیعی آذربایجان غربی محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
بخش های مختلف تخت سلیمان
مجموعه بناهای تاریخی تخت سلیمان دورتادور دریاچه‌ای زیبا ساخته شده که با حصار و دیواری بیضی‌شکل احاطه شده است. داخل این حصار دو مربع به چشم می‌خورد که در مرکز مربع شمالی آتشکده و در مرکز مربع جنوبی دریاچه قرار دارد. علاوه بر این، در شمال غرب دریاچه، ایوان بلندی به نام ایوان خسرو به چشم می‌خورد و در بخش جنوب غربی بیرون تخت سلیمان، یک جوی سنگی موسوم به «سنگ اژدها» وجود دارد که حدود ۱٫۵ تا دو متر ارتفاع و ۲۵۰ متر طول دارد.
حصار تخت سلیمان
حصار بیضی‌شکل تخت سلیمان به طول ۱۱۲۰ متر، دارای ۳۸ برج است که نقش یک حصار دفاعی را برای مجموعه مذکور داشته است. این حصار در دوره‌های مختلف بازسازی شده؛ هرچند در اثر گذر زمان و آسیب‌های انسانی فقط سردر دروازه جنو‌ب‌شرقی، بخشی از باروها و… باقی مانده است. حصار تخت سلیمان علاوه بر دروازه شمالی که ورودی اصلی شهر بود و دروازه جنوب شرقی که سالم‌ترین دروازه به‌جامانده از تخت سلیمان است، در عصر ایلخانی صاحب دروازه‌ای در بخش جنوبی خود شد که امروزه جاده‌ای ماشین‌رو به آن منتهی می‌شود و محل ورودی بازدید از مجموعه است.
در سردر دروازه جنوب شرقی، هفت محراب سنگی به نشانه هفت ایزد نگاهبان در آیین زرتشت وجود دارد که افراد با عبور از زیر این نشانه مقدس، وارد مجموعه می‌شدند.
آتشکده آذرگشنسب
اوج قدرت تخت سلیمان به دوره ساسانیان تعلق دارد و در همین زمان بود که یکی از سه آتشکده مهم این عصر به نام آتشکده آذرگُشنَسپ در این محل بنا شد که به آن آذرگُشَسپ و آذرشسپ نیز گفته می‌شود. اهمیت این آتشکده تا حدی بود که هر یک از پادشاهان ساسانی پس از نشستن بر تخت، با پای پیاده به زیارت آن می‌رفتند و سهمی از غنائم جنگی را به آتشکده پیشکش می‌کردند.
در واقع اسم اصلی این مجموعه آتشکده آذرگشنسپ است که به اشتباه تخت سلیمان گفته می‌شود؛ زیرا در جریان حمله اعراب به ایران، برای اینکه این محل از آسیب در امان بماند، داستان‌هایی از سلیمان پیامبر را به آن نسبت دادند.
پادشاهان ساسانی در روزهای سختی، به‌زیارت آذرگشنسپ می‌رفتند و زر و سیم و اموال خود را نذر آن می‌کردند. این آتشکده به «آذرخوش» نیز معروف بود؛ در واقع آذر در زبان ایران باستان به‌معنای «آتش» و خوش به‌معنای «نیکو» است. آتشکده مذکور نشانه‌ای از اتحاد و هم‌بستگی دولت مرکزی با دین زرتشت بود و نماد دولت ساسانی به حساب می‌آمد.
بر اساس نوشته‌های ابودلف، آتشکده آذرگشنسب، خودسوز یا همیشه‌سوز بوده و به‌دلیل کارکردن با گاز و نفت، هیچ خاکستری نداشته است
ایوان خسرو
ایوان بلند و شکوهمند ساسانی همچون نگینی در قلب تخت سلیمان خودنمایی می‌کند. هدف از ساخت ایوان خسرو این بود که پادشاهان ساسانی زمان برگزاری مراسم زیارت آتشکده آذرگشنسب و بارعام از آن استفاده کنند. این ایوان که با پلان مستطیلی‌اش از نظر طراحی به ایوان مدائن شبیه است و ابعاد کوچک‌تری دارد، از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده و دهانه آن ۱۲ متر با عمق ۲۷ متر بوده است. ضمن اینکه از روی بقایای طاق تخمین می‌زنند که ارتفاع آن حدود ۱۸٫۵ متر باشد. در جنوب ایوان سازه‌ای موسوم به خوابگاه خسرو وجود دارد که گفته می‌شود راهی مخفی به دریاچه دارد. ایوان خسرو را می‌توانید از روی داربست‌هایی بشناسید که ۴۷ سال پیش برای حفاظت از آن زده شد.
معبد آناهیتا
معبد آناهیتا برای ستایش ایزدبانوی آب و زایش بوده که ارتباط تنگاتنگی با آتشکده آذرگشنسب و دین زرتشت داشته است. در این معبد، پایه دیوارها از سنگ صیقل‌خورده به رنگ خاکستری هستند که با رنگ قرمز آجری آتشکده تضاد دارند. حوضی کم عمق در حیاط مرکزی معبد وجود داشته است که انعکاس زیبایی از تصویر آسمان در آن قابل مشاهده بوده است.
آب چشمه تخت سلیمان از طریق کانال‌هایی به پشت سالن معبد جریان می‌یافت. سپس طی هفت مرحله تلاطم و صدای آب را می‌گرفتند و در ادامه مایعاتی خوشبو به آن اضافه می‌کردند و بر آن دعا می‌خواندند. به این ترتیب، زمانی که آب به حوض اصلی می‌رسید، هیچ صدایی نداشت و همچون آینه آسمان را منعکس می‌کرد.
طاق‌ها و راهروهایی برای نیایش‌کنندگان در اطراف حیاط مرکزی معبد تعبیه شده بود که بقایای آن هنوز وجود دارد. از نکات جالب در ساخت معبد آناهیتا این است که هیچ ملاتی در آن استفاده نشده است و با تکنیک نرومادگی، سنگ‌ها را در یکدیگر چفت کرده‌اند.
راهروهای تخت سلیمان
افراد پس از ورود از دروازه شمالی که ورودی اصلی تخت سلیمان بود، وارد یک هشتی می‌شدند و سپس به دو راهروی مسقف در سمت راست و چپ می‌رسیدند. افراد با توجه به قصد خود که برای امور مذهبی یا امور اداری و سیاسی وارد مجموعه می‌شدند، یکی از این راهروها را انتخاب می‌کردند.
سنگ اژدها
سنگ اژدها یا اژدها داشی از دیدنی‌های عجیب و جالب تخت سلیمان به شمار می‌رود که در فهرست آثار طبیعی ملی ثبت شده است. این دیواره ۱٫۵ تا دو متر ارتفاع و حدود ۲۵۰ متر طول دارد که در ضلع جنوب غربی تخت سلیمان خودنمایی می‌کند. طبق باور مردم محلی، این سنگ در گذشته اژدهایی بوده که پس از شکست از حضرت سلیمان، به‌شکل سنگ درآمده است. با این حال، برخی معتقدند که این سنگ بزرگ، مسیر نهر آبی بوده است که آب دریاچه تخت سلیمان را به زمین‌های کشاورزی هدایت می‌کرده و با گذر زمان، در اثر رسوب آهک و املاح آب، این سنگ به وجود می‌آید.
حمام
حمام در نزدیکی دروازه شمالی قرار دارد و از لاشه‌سنگ، گچ و آجرهای ساسانی ساخته شده است. کاوش‌های باستانی در این محل نشان می‌دهد که حمام مذکور گرم‌خانه، گربه‌رو، هشتی ورودی، انواع کاشی‌های لعاب‌دار، طاقچه‌های درون دیوارها، کانال‌های آب‌رسانی و… داشته است. علاوه بر کف سنگ‌فرش، از طاق آجری برای این حمام استفاده شده است.
تالار ستون دار
تالار ستون‌دار یکی دیگر از سازه‌های عصر ایلخانی است که به باور باستان‌شناسان آلمانی محل برگزاری جشن‌ها و غذاخوری شاهان بوده است. این تالار با دو ردیف چهار ستونی در شمال ایوان خسرو و غرب آتشکده آذرگشنسب قرار دارد. از بخش‌های جالب این تالار، علامت‌ها و امضاهایی است که سنگ‌تراشان در کف سالن به جا گذاشته‌اند؛ گرچه فقط یکی از این علائم در شرق تالار در معرض نمایش قرار دارد؛ زیرا برای محافظت از سنگ‌فرش آن، لایه‌ای از ماسه روی آن ریخته شده است. این علامت سواستیکا، گردونه خورشید یا صلیب شکسته است که نقشی باستانی متعلق به دوران میترائیسم به شمار می‌رود. تالار ستون‌دار دیگری در جنوب این بنا وجود دارد که دارای ستون‌هایی با مقطع چهارگوش است؛ گرچه بخش زیادی از آن حفاری نشده و در زیر کاخ‌های دوره ایلخانی مدفون شده است.
بناهای هشت ضلعی
دو بنای هشت ضلعی در غرب ایوان خسرو وجود دارد که با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ ساخته شده و از کاشی‌کاری و گچ‌بری در تزیینات داخلی آن استفاده شده است. این دو سازه که بخشی از کاخ‌های ایلخانی تخت سلیمان به حساب می‌آیند، به‌خاطر پلان، تزیینات داخلی، درها و چگونگی الحاق به ایوان خسرو، از اهمیت زیادی برخوردار هستند.
بهترین زمان سفر به تخت سلیمان
محوطه تخت سلیمان در هر فصلی از سال، زیبایی‌ها و جلوه‌های خاص خود را دارد؛ با این حال، بهترین زمان سفر به این منطقه را می‌توان فصل بهار و اوایل تابستان دانست یعنی از ماه اردیبهشت تا تیر که هوا هنوز خنک و کوه‌ها و طبیعت اطراف همگی سرسبز و پوشیده از گل‌های رنگارنگ است.
بخش‌هایی از مجموعه تخت سلیمان در طول شب نورپردازی شده است که پیاده‌روی شبانه در آن و عکاسی از زیبایی‌های آن خالی از لطف نیست.
اقامت در تخت سلیمان
در سفر به تخت سلیمان می‌توانید شب را در طبیعت بکر و بی‌نظیر این منطقه بگذرانید و از تماشای آسمان شب نهایت لذت را ببرید؛ پس در این صورت باید تجهیزات کمپینگ با خود ببرید. علاوه بر این، می‌توانید به تکاب برگردید و در هتل و اقامتگاه‌های بوم‌گردی آن اقامتی به‌یادماندنی داشته باشید.
بدون دیدگاه